Хээ угалз гэдэг юу болохыг бид мэдэх авч яг цохон тодорхойлох гэвэл олон янзын үг хэлнэ. Юуны өмнө энэ хоёр үг ямар утгатай болох тухайд л хэдэн янзаар ярина. Хээ гэж хэвлэж цохиж гаргадгийг хэлэх буюу оёж мэтгэдгийг нь угалз хэмээн[1] зарим нь өгүүлнэ. Зарим нь "юм хумыг чимэглэн гоёмсоглож зурах, будах, сийлэх мэтээр зориуд гаргасан угалз цэцгийн зүйлийг хээ гэх, гоёмсог чимэг болгон хэрэглэх эргэлдсэн дугуй хэлбэртэй хээг угалз гэнэ[2] гэж хэлнэ. Нөгөө нь угалз хээ гэдэг бол нэгэн ижил хэсэг буюу ижил талуудаар бүрэлдэн тохирсон хурц буюу нарийн өнгөтэй утга агуулга бүхий бөгөөд ямар нэгэн юмыг чимж чадахуйц зургийг хэлнэ[3] хэмээнэ.

Нэгдүгээр тодорхойлолтыг үзвэл үнэндээ угалз хатгах, угалз оёх гэхээс биш, хээ оёж хатгана гэх нь ховор. Гэвч хээ гэж үздэг ланз, пүүз, алхан толгой оёчихсон байхад ланзан угалз, үүлэн угалз оёжээ гэхгүй. Тийм ийм хээ хатгажээ гэж ярина. Тэгэхээр хатгаж оёсон болгоныг угалз гэдэг гэж болохгүй нь. Тэгтэл цаасан хүрээ, зоосон хээ орсоор атал гөлөм дэвсний хээ гэхгүй угалз гэдэг нь юу юм бэ? гэх асуулт гарна. Хоёрдугаар тодорхойлолтын ёсоор эргэлдсэн дугуй хэлбэртэй хээг угалз гэнэ гэж байна. Гөлөм, дэвс, гутлын зүйлд энэ үг таарах боловч, авдрын нүүр, торго мэтэст тийм эргэлдсэн дугуй хэлбэртэй хээ бишгүй бий. Түүнийг бас л угалз гэх болно. Гэтэл торгоны угалз гэж ярихгүй хээ гэнэ. Мөн угалз цэцгийн зүйлийг хээ гэнэ гэж үзвэл амьтан, үсгийн дүрсийг юу гэх вэ? Чингэхлээр энэ хоёр тодорхойлолт хоёул бүрэн биш байна. Европ зүгийн нэлээд ард түмэн энэ ухагдахууныг латины (ornamentum) ˗ "чимэх" гэсэн үгнээс сурвалжтай орнамент гэж нэрлэн "амьтан ургамал геометрийн дүрс биеүдээс бүтдэг уран зураг, зураасан зураг, уран барилгын чимгийг хэлэх ажээ[4]. Гуравдугаар тодорхойлолтод хээ угалз гэж салгалгүй хоёулыг нь цуг нэгэн ухагдахууны тэмдэг болгон хэрэглэж. Тэгвэл яагаад хээ угалз гэсэн ялгаанууд гарав? Үүнийг өгүүлэхийн өмнө жич нэг зүйлийг хэлье. Хээ угалзны нэрийн гарлын тухай гутгаар бүлэгт гарах учир энд тус хоёр үгэнд холбогдох ухагдахууны талаар л ярьж байна.

Анх түрүүн малын эврийн дүрсээс гаралтай матигар хурц үзүүртэй тахир зураасыг ихэнхдээ угалз гээд бусдыг нь явцуу утгаар хээ гэж нэрлэдэг байсан мэт. Хэдий тийм боловч чимэг гэдэг ухагдахууныг ерөнхийлөн өргөн утгаар хээ гэж нэрлэн тэр дундаас мушгиралдсан эвэр хээг угалз гэсэн шиг санагдана. Гэвч Монголын олон нутагт энэ ойлголт нэгэн адил биш заримд хээ гэвэл нөгөөд нь өнөөхийг нь угалз гэдэг зөрөө бий тул энэ хэр дүүрэн хариулт өгөхөд хэцүү байна. Гэлээ ч гэсэн дийлэнхий нь харгалзан хээ, угалз гэж тус тус ялгасан байдлыг үзвэл нэгдүгээр тодорхойлолт хээг үйлдэх аргын талаас хэлсэн мэт. Угтаа гутал гөлмийн зүйлд эвэр угалз оёж байснаас энэ нэр нь уг эдлэлийн гоёлд бөх явж байна. Торго, авдрын зүйлд хэвлэж хээлж будаж гаргадаг талаас нь хэлсэн бололтой. Тэгтэл сийлбэртэй авдар эрээн авдар хоёр байхад хоёулыг хээтэй авдар гэвэл ялгарахгүй бүгд будаг хуартай юм байна гэж ойлгогдоно. Заавал сийлбэртэй гэж байж сая утга төгс болно. Угалзтай авдар байна гэвэл бас л адил хээтэй авдар мэт ухагдана. Чингэхлээр хээ, угалз гэдэг хоёр үг хоршин нэгэн ерөнхий ойлголт гаргах байна. Бас үүнтэй ойролцоо утгаар ерөнхий хээ угалз гэхийг хээ хэмээх нь ч буй. Иймийн учир ерөнхий зүйлд хээ угалз гэсэн нэр томьёог хэрэглэхэд амьтан хээ угалз, ургамал хээ угалз, зоосон хээ угалз гэж баахан сунжуу нэрс болох тул хээ гэсэн үгээр угалз хээ гэдэг ухагдахууныг тэмдэглэн явъя. Тэгэхдээ ланз, пүүз мэтэд хээ гэдэг нь ерөнхий утгаараа "сийлбэр, цутгуур, хатгамал, барилгын гадаргуунаа үйлддэг хэвлэл бүхий геометрийн дүрсээр бүтдэг өнгөн толбо, зураас хоёрын нэгдэл" хэмээгдэж байна. Урлагийг тусгах аргаас нь дүрслэх, илэрхийлэх гэж хоёр хуваадаг. Хээ бол бодит амьдралыг тусгахдаа хөгжим, бүжиг, уран барилга, утга, уянга, дуурь бүжгийн адил илэрхийлэн гаргадаг. Ийм ч учраас илэрхийлэх урлагт багтдаг ажээ. Хээ нь байгалийн үзэгдэл юмсыг ерөнхийлөн хийсвэрлэж тусгадаг. Геометрийн дүрс амьтан, ургамал, шувуу жигүүртэн, хүн харын гадаад хэлбэрийг бүдүүвчилсэн янз бүрийн өнгө дүрс, тахир зураас, шулуун шугамын нэгдэл байна. Энэ бүхэн цогцолж байж хээний уран сайхан дүрийг бүтээнэ. Тийнхүү уран дүр буй болсноор л үзэгч хүн хээний төгс урлагийг шагшина. Хээ нь зөвхөн юмыг гоёх төдийхөн бус, ертөнцийг ойлгон мэдэх гэсэн ардын хүсэл, эсэргүүцэл гомдол, бэрх хатуу зовлон гуниг элдэв зөрчил зэргийг хийсвэрлэхэд хүний харьцааг илэрхийлдэг. Жишээ нь: ургамал, амьтны дүрс, нарийн тунгалаг сайхан өнгө нь яг байгалийн зүйлийг зураагүй авч ард түмний сэтгэл аз жаргал, гоо сайхны эрэл, зөн мөрөөдлийг илэрхийлнэ. Мөнхүү уран сайхан сэтгэлэг, гадаргуугийн хээгээр бүтдэг хээн цогцост тодрон гардаг. Хээний бие хэсгүүд нь маш их бодлог зүйл болохын хамт түүнийг бүтээх аргын өвөрмөц чанар буй.

[1] Дорнод аймгийн театрын зураач Гомбосүрэн гуай ярив.

[2] Я. Цэвэл, Монгол хэлний товч тайлбар толь. УБ 1966, 768, 583-р тал.

[3] Д. Манибадар. Угалз УБ 1958, 3-р тал.

[4] С. И. Ожегов. Словарь русского языка. М. 1952.