“Оюун түлхүүр”˗ийг хэвлэхдээ Улаанбаатарын хоёр удаагийн хэвлэлийг гол болгоод таван зүйлийн гар бичмэлтэй нийлүүлэн хянаж бэлтгэв.

“Оюун түлхүүр” болбоос монголын дотор маш түгээмэл дэлгэрсэн зохиолын нэг болмуй. Гэрээр бичиг сурах багачуудад цагаан толгой заасны дараа “Оюун түлхүүр”˗ийг уншуулдаг байлаа. Энэ ном болбоос урьдын цагт зан суртахууны сурах бичгийн чанартай хэрэглэгдэж байсан бөлгөө. Үүнийг Чингис хаан зохиосон гэж уг зохиолын дотор дурдсан баймуй. Үнэхээр үүний зарим хэсэг нь Чингисийн билэг сургаалтай холбоотой ажгуу. Гэвч “Оюун түлхүүр” бүхлээр Чингисийн билэг сургаалаас гаралтай зохиол бус бололтой. Ажиглаваас уг зохиол, хоёр гурван хэсгээс бүтжээ, эхний хэсэг нь үнэхээр Чингисийн билэг сургаал мөн бололтой. Гэвч үүний дотор хожмын нэмэлт оруулга үлэмж баймуй. Жишээлбээс:

“Шашинд дургүй сахилтнаас

Сайн сүсэгтэй хар хүн дээр гэлээ”

“Лам хүний эд малд бүү хурьц

Тарничныг хүндэл”

“Бурханы шашинд амиа тавь

Бусдын тусад биеэ орхи”

“Үхэлгүй насны шидийг эс олсны тул

Мөнх бусыг санах хэрэгтэй

Аюулт тамын хаалгыг эс хаасны тул

Хилэнцээс зайлах хэрэгтэй”

“Ашдын хүнс номын өглөг

Амгалангийн дээд бодь мөр”

Эдгээр үгийг Чингис хаан буюу арван гуравдугаар зууны үеийн ямар нэгэн монгол шүлэгч бичсэнгүй, хожим бурханы шашин монголд нэлээд дэлгэрсэн үед нэмж оруулсан буй за. Уг зохиолын нэгдүгээр хэсэг нь:

“Шударга үгний сургаал үүнээс элдэв жаргал үүсэх болтугай” хэмээсэн өгүүлбэрээр төгсмүй.

“Үүнээс үлэмж сударт номлосон нь” гэдгээс хоёрдугаар хэсэг нь эхлэх бөгөөд үүнийг өөр номоос иш татаж авсан байдал нь уг өгүүлбэрээс мэдэгдэж байна.

Эрдэмгүй мунхаг хүнийг үхэртэй зүйрлэсэн, хомхой хүнийг гахайтай зүйрлэсэн ба зусарч хүнийг нохойтой зүйрлэсэн нь “Субашид”˗ын шүлэгтэй холбоотой баймуй.

“Субашид”˗ын гуравдугаар бүлгийн 68 дугаар бадаг нь:

“Эцэст тустай ба тусгүйг ер үл бодоод

Эрхэн оюун ба сонсохыг бүтээл үгээгүйеэ

Үүрд гэдэс цадахын төдийхнийг хэрэглэгч хүмүүн нь

Эргүүлэн бодвоос үсгүй гахай болой”

69 дүгээр бадаг нь:

“Ухаангүй тэнэгүүдийн дунд орвоос дэмий баярлан наадах ба

Ухаантан мэргэдийн дэргэд хүрвээс зүрх алдан шургалагч нь

Унжгар омруу ба их шилгүй боловч

Утгадаа дээрээ шүдэт үхэр болой”.

70 дугаар бадаг нь:

“Аль хаана идээ ундаа буй газарт гүйх

Ашид хэрэгтэй үйлэнд зарваас зайлан дутаагчид

Алиалан инээх ба хэлэлцэхийн төдийхнийг мэдэвч

Адилтгаваас сүүлгүй оготор нохой болой”

“Оюун түлхүүр”˗ийн доторх шүлэг нь:

“Муу хүн нэг ч эрдэмгүй болбоос

Дээрээ шүдтэйгээс бус үхэр лүгээ адил

Сургаал үл сонсох бөгөөд гагцхүү цадахыг санагч хүн

Үстэйгээс бус гахай лугаа адил

Авах идэхүйд шунагч өнгөч зусарч хүн

Сүүлгүйгээс бус нохой лугаа адил” хэмээжээ.

“Оюун түлхүүр”˗ийн доторх:

“Чингис богдын зохиосон сургаал үүнээр

Шашин төр хоёр энх амгалан тогтох болтугай” гэдгээр хоёрдугаар хэсэг төгсөж гуравдугаар хэсэг эхэлж баймуй. Энэ хэсэгт “Субашид”˗аас хуулж авсан зүйл улам үлэмж болмуй. “Оюун түлхүүр”˗ийн доторх:

“Мунхаг ухаант хүн, мэргэдээс дайжаад

Сармагчин хөтөлсөн хүнийг хүндэлбэй гэх”

“Субашид”˗ын гуравдугаар бүлгийн доторх 75 дугаар бадаг:

“Сайх тэнэгүүдийн дэргэд мэргэдээс

Сармагчныг барьдаг тэнэг дээр

Сармагчныг баригчийг идээнээр хүндэльюү

Сайн мэргэд гар хоосон одъюу”

Энэ хоёр бадгийн утга яг тохирохгүй боловч эрхбиш холбогдол буй гэж үзвээс зохимуй.

“Субашид”˗ын тавдугаар бүлгийн 149 дүгээр бадагт:

“Асар арга мэхийг нэн хэтрүүлбээс

Анхандаа бүтэвч адагтаа бүрлэх

Аргалж ирвэсийн арьсныг нөмөрсөн илжиг

Ардын тариа идсэний сүүлд бусдаа алагдсан мэт”

“Оюун түлхүүр”˗ийн дотор:

“Урьд нэгэн хүн бусдын тарианд харуулаас нууж

Илжгэнд ирвэсийн арьс нөмөргөж тавьсанд

Олноор айн эмээсний хожим

Тэр ирвэсийн арьс салхинд хийсэж унасанд

Тарианы эзэд, илжгийг эзэнтэй нь алав гэх”

Бас “Оюун түлхүүр”˗ийн дотор:

“Өлссөн барсын дэмий хүрхэрсэн дуунд

Өндөр модны орой дээр хэвтсэн бич

Өөрөө хөсрөө унаж идэгдэв гэх”

“Субашид”˗ын 4 дүгээр бүлгийн 102 дугаар бадагт:

“Өлссөн барсын гагцхан хүрхрэх дуугаар

Өндөр модны үзүүр дэх бичин өнхөрч унаюу”

мөн энэ хоёр бадгийг холбоотой гэж үзмүй.

“Оюун түлхүүр”˗ийн дотор:

“Мигуй хүзүүндээ эрх зүүж

Махнаас гарав хэмээж

Хулгана барьж идсээр мэдэгдэв гэх

Үнэгний гэмийг хэлэх хэмээгээд

Үнэгэнд хэлэгдэв гэх” энэ бадгийг Наганжунын “Рашааны дусал” ба түүний тайлбар “Чандманийн чимэг” хэмээх зохиолоос авсан баймуй. Ийнхүү “Оюун түлхүүр”˗ийн сүүлийн хэсгүүдэд“Субашид”, “Рашааны дусал” зэргээс авсан шүлэг хэд баймуй. Гэвч “Оюун түлхүүр”˗ ийг “Субашид”, “Рашааны дусал”˗ын товчилсон хуулбар төдийгөөр үзэж үл болмуй. Нэгд дурдсан зохиолоос өчүүхэн хэсгийг хуулж авахдаа монголын байдалд зохицуулж монгол хүнд улам ойлгомжтой болгон өөрчлөн зохиосон ба хоёрдугаарт “Субашид”, “Рашааны дусал”˗д байхгүй үлэмжхэн зүйл “Оюун түлхүүр"˗т байгаа юм. Энэ зохиолын гол зүйл нь, хүний идэвх хичээлийг сэргээж тэмцэх, зүтгэх, бүтээхэд хүний зоригийг хандуулсан жинхэнэ монголын сайхан сургаалууд юм.

Ц. Дамдинсүрэн