Нагаржунай
(МЭ-ний 150-с МЭ-ний 250)
Түүнийг олон нийт Гаутама Буддагаас хойшхи эртний Энэтхэгийн хамгийн чухал Бурханы шашныг гүн ухаантны нэг гэж үздэг.
Нагаржунай нь Будда Шагжмууныг залгамжлагчдын 14 дэх үеийн их багш юм. Тэрээр Их Хөлгөний Буддын шашны Мадхъямака сургуулийн үүсгэн байгуулагч юм.
Европчууд нигилистүүд буюу үгүйсгэх үзэлтнүүд хэмээн нэрийдсэн буддын философийн энэ урсгалын нэрийг монгол хэлнээ "дундад үзэл", "төв үзэл" гэж хоёр янзаар орчуулж ирсэн. Мадхъямакаг үндэслэгчийнхээ хувьд тэрээр бурханы сургаалын хоёр дахь хүрдийг эргүүлсэн, "Дэд Бурхан будда" хэмээн хүндлэгддэг байжээ. Буддагийн сургаал номлолууд дотор "Намайг жинхэнэ утгаар нирваанд очсоны дараа 400 жил өнгөрмөгц миний сургаалыг Нага нэрт хуврага түгээн дэлгэрүүлж Буддагийн суудалд заларна" гэж лүндэгнэсэн тухай домог ихэд түгжээ. Сүмбэ хамба Ишбалжир түүнийг Манзушир бурханы газарт буусан дүр, бодьсадва хэмээн үзсэн байдаг. Бодьсадва бол Будда Шагжмуун, ирээдүйн будда Майдар хоёрын дундах гол бурхан шүтээн юм.
Дэлгэрэнгүйг эндээс
НАГАРЖУНА
(II зууны орчим)
Эртний Энэтхэгийн философич Нагаржуна I зууны эцэс, II зууны эхэн үеийн Энэтхэгт кушанчуудын нэгдсэн улс тогтон хөгжиж байсан үед амьдарч байжээ. Энэтхэгийн соёл, тухайлбал буддизмд зохих эргэлт гарч түүнд Нагаржунагийн үзэл ихээхэн нөлөөлсөн учир Нагаржуна хоёр дахь Будда гэж ч өргөмжлөгдөж байсан. Нагаржуна буддын шашны зүтгэлтэн боловч түүний сургаалд гүн ухааны үзэл баримтлал байжээ.
Түүний гол бүтээл «Мадхьямакакарика» (Дундад үндсэн билгийг шүлэглэсэн) гэдэг 400 гаруй бадаг философийн зохиол юм. Нагаржуна гол төлөв шүлэглэсэн зохиол бичсэний дээр, сургамжлал, ёс суртахууны хэд хэдэн ном зохиожээ. Тэдгээрээс хамгийн алдартай нь «Раднавали» (Эрдэнийн эрих) гэдэг зохиол юм.
Нагаржуна бүтээлүүддээ буддын философийн нэг гол чиглэл болсон мадхьямака хэмээх дундад үзлийг үндэслэн боловсруулсан байна. Монгол ном сударт түүнийг төв үзэл ч гэж орчуулсан байдаг. Үүнд Нагаржуна юмыг нэг бол үнэхээр оршин байдаг гэж хувиршгүйгээр үзэх, эсвэл юмыг огт байхгүй хэмээн үгүйсгэж үзэхийг аль алиныг өрөөсгөл юм гэж заагаад, хамаг юмыг эсрэг тэсрэг талын шүтэн барилдлага болгон ухаарч байжээ.
Тэр бичихдээ: «Буй хэмээх мөнх баримтлал, үгүй хэмээх тасархай үзэл, тиймийн тул буй хийгээд үгүйд мэргэд бээр үл оршигдохуй» гэж онцлон тэмдэглээд, юмны аль нэг талыг хэт өргөмжлөн өрөөсгөлөөр хандаж болохгүй гэж үзжээ. Цааш нь дүгнэн хэлэхдээ: «Хуран үүдсэн хийгээд хуран эс үүдсэн, олон бус, нэгэн бус, буй бус, үгүй бус, буй үгүй бээр бус, энэ завсарт хамаг элдэв зүйл хурсан буюу» гэж ертөнцийн аливаа юмыг аль нэгэн байдалд тогтоон үзэж болохгүй, юмс бие биедээ шүтэн барилдаж, тодорхой харьцаанд шилжимтгий байх шинжтэй гэж үзсэн байна. Энэ бол гүнзгий диалектик санаа байсан бөгөөд ертөнцийн юмсыг дотоод үнэмлэхүй утгаар нь авч үзэхэд чухам ийм болно. Энэ нь ертөнцийг хувьсал өөрчлөлт, хэлхээ холбоонд нь яг байгаагаар нь үзэх үзэл байлаа.
Нагаржунагийн сургаалыг монголын сэтгэгчид хиргүй гүн утгат мөн гэж эрхэмлэж, төвөд, монголоор орчуулж хэрэглэхийн зэрэгцээ олон тооны тайлбар хийж байсан билээ. Философи сэтгэлгээгээр зогсохгүй ер нь монголын нийгмийн нийт сэтгэхүйд түүний үзэл нөлөөлж, ардын үлгэр домогт ч Наганзана багш гэж алдаршин орсон байдаг.
Эх сурвалж: "Хүүхэд залуучуудын нэвтэрхий толь - 3" (1988)
