“Цаасан шувуу” хэмээх сургаал болбоос нийтэд түгээмэл дэлгэрсэн шажин суртахууны уран зохиолын нэг болмуй. Энэ зохиол, хорьдугаар зууны эхээр монголын Нийслэл хүрээнд хоёр удаа хэвлэгдсэн бөгөөд хэвлэгдэхээс урьд ч бичмэлээр ихэд тархсан байв. Үүнийг хэдийд хэн зохиосон нь сая болтол мэдэгдэхгүй байсан билээ.

Уг хэвлэгдсэн зохиолын эхэнд “Хязгаар газрын нэгэн хүн тавдугаар оны барс сарын арван наймны шөнө зүүдэлсэн нь” гэж бичсэн байдаг. Ямар хааны тавдугаар он болохыг сурвалжилж байтал, Өөлдийн Чимид говийн нэг айлд, “Хязгаар газрын нэгэн хүн Төр гэрэлтийн тавдугаар оны барс сарын арван наймны шөнө зүүдэлсэн нь” гэж бичсэн хуулгыг үзсэн гэж ярив. Энэ нь “Цаасан шувуу”˗г говийн тавдугаар Догшин ноён хутагт зохиосон гэж ардын ярьдаг уламжлалтай тохирох мэдээ юм.

Төр гэрэлтийн тавдугаар он нь 1825 он болмуй. Бас говийн нэгэн хүнээс монгол хэлээс төвд хэлэнд орчуулсан “Цаасан шувуу”˗г олж патиар татуулж авлаа. Түүний төгсгөлийн үг нь “Эрдэнэ ноён хутагтын зохиосон Цаасан шувуу үүнийг монгол үсгээс төвдөд хуулан бичвэй” хэмээжээ. Эдгээр баримтаас үзвээс “Цаасан шувуу”˗г тавдугаар ноён хутагт Равжаа зохиосон баймуй.

Тавдугаар ноён хутагтын зохиосон “Цаасан шувуу”˗аас гадна төвд монгол хоёр хэлээр бичсэн олон шүлэг байдаг боловч одоо их төлөв үрэгдэж олдохгүй болжээ.

Олдсон цөөн шүлгийн заримыг нь дээж бичигт оруулан хэвлэвэй.

Ноён хутагт, өөрийн шүлгийн эцэст, “Тавдугаар ноён хутагт зохиовой” гэж бичдэггүй, харин Данзанравжаа, Галзуу равжаа, Додмай Рандол гэх зэргээр нэрээ бичсэн байдаг. Тавдугаар ноён хутагт болбоос монголын шилдэг шүлэгч нарын нэг байсан тул түүний зохиолыг олж судлах, хэвлэх нь чухал болмуй.

Ноён хутагтын намтраас хэдэн тамтархай хуудсыг олж үзвээс тэр шүлэгч 1803 онд төрсөн ба жар гаруй насалсан бололтой. Үлэмжийн чанар, Урьхан хонгор, Баян Сүмбэр зэргийн нийтэд дэлгэрсэн дууг зохиосон ба “Саран хөхөө шувууны тууж”˗ийг могой жил (1833 онд) Тулгат уулын сүм дээр дуулуулж олонд үзүүлсэн хэмээмүй.

Ц. Дамдинсүрэн