ДОНДОГИЙН ЦЭВЭГМИД
(1915-1991)
Яруу найрагч, үргэлжилсэн үгийн зохиолч, хүүхдийн зохиолч, Монгол Улсын гавьяат багш ДОНДОГИЙН ЦЭВЭГМИД 1915 онд Дорнод аймгийн Баяндун сумын нутагт Мойлт гэдэг газар төржээ. Д. Цэвэгмид 1942 онд Монгол улсын их сургуульд орж 1945 онд Москвагийн Ломоносовын нэрэмжит их сургуульд шилжин суралцаж, мөн түүний дэргэдэх аспирантурыг төгсөж биологийн шинжлэх ухааны дэд эрдэмтэн зэргийг хамгаалжээ. Д. Цэвэгмид 1935—1948 онд «Хоньчин Найдан», «Болд Самбуу хоёр», «Ардын зоригт баатар», «Сурагч Ганбат», «Булшин дээр» зэрэг өгүүллэг, тууж, шүлэг бичсэн нь манай хүүхдийн уран зохиолын алтан санд орсон юм. Сүхбаатарын одонгоор 2 удаа, Хөдөлмөрийн гавьяаны Улаан Тугийн одон, Алтан гадас одон, медалиудаар шагнуулжээ.
ТӨР НИЙГМИЙН НЭР ЗҮТГЭЛТЭН ДОНДОГИЙН ЦЭВЭГМИД АГСНЫ ТОВЧ НАМТАР
Дондог овогтой Цэвэгмид 1915 оны 3 дугаар сарын 26-ны өдөр одоогийн Дорнод аймгийн Баяндун сумын нутаг – Мойлт хэмээх газар ард Дондогийн 2-р хүү болон төрсөн. Бага насаа эцэг эхийн асрамжид, хурга ишиг хариулж өнгөрөөгөөд, 1925 онд Улз голын хошууны бага сургуульд элсэн орж, 1928 онд улаан шугамтай муутуу цаасан дээр бичсэн №80 дугаарын үнэмлэхтэй төгссөн.
Бага сургууль төгсмөгцөө Улз голын хошуунд бичээчээр нэг жил ажиллаад 1929 онд Улаанбаатар хотод ирж, Багшийн сургуульд элсэн орж, тухайн үеийн Гэгээрлийн яамны сайдын тушаалаар 1930 онд уг сургуулийг “Байгалийн багш” мэргэжлээр урьдчилан төгсөж, №5 дугаарын үнэмлэх гардан авч, Улаанбаатар хот дахь Хар бологсдын бэлтгэл сургуульд багшаар томилогдон ажилласан. Тэнд нэг жил багшлаад байтад мөн Гэгээрлийн яамны шийдвэр гарч алс баруун хязгаарын Дөрвөд аймгийн төвийн аж ахуйн сургуульд багшаар томилогдон очиж, мөн нэг жил ажилласан. Мөн дээд газрын тушаал шийдвэр гарч, 1932 оны 10-р сард нийслэл хотод буцан ирж, бичиг үсгийн курст багшаар томилогдон дахин нэг жил болоод байтал 1933 оны 7-р сард Улаанбаатар хотын Рабфакийн бэлтгэл сургуульд шилжүүлсэн. Тэрхүү сургуульд багш, захирлаар ажиллаж байтал 1935 оны 8-р сард яамны шийдвэр гарч, эх орны алс зүүн хязгаар буюу Дорнод аймгийн төвийн дунд сургуульд багшлуулахаар илгээсэн. Тэрхүү сургуульд нэг жил ажиллаад байтал төвөөс шийдвэр ирсэн хэмээн гэнэт дуудаж, Улаанбаатар хотын үлгэр жишээ дунд сургуульд ажиллуулах болов. Ийнхүү үлгэр жишээ дунд ба багш нарыг бэлтгэх сургуульд багш, хичээлийн эрхлэгчээр 6 жил ажиллаад байтал 1942 онд МУИС үүд хаалгаа нээхэд нь лаборантаар шилжиж ажиллав. Ийнхүү хичээлийн туслах ажилтан хийх зуураа бие даан сурах оюутнаар бүртгүүлж, биологийн ангийн оюутан болов.
МУИС-ийн биологийн ангид 3 жил суралцаад 1945 онд Москвагийн улсын их сургуулийн биологийн ангид шилжин суралцаж, уг алдарт их сургуулийг 1946 онд “Дээд сургуулийн багш. Эрдэм шинжилгээний ажилтан-зоологч” мэргэжлээр, №214534 дугаарын дипломтойгоор төгсөв. Төгсөнгүүтээ сургуульдаа аспирантаар үлдэх аз завшаан тохиож дэд эрдэмтний диссертаци бичиж 1950 онд амжилттай хамгаалж, №01339 тоот үнэмлэх гардаж авсан билээ.
Ингээд эх орондоо ирж, 1951-1953 онд МУИС-д тэнхимийн эрхлэгч, проректор, 1953-1959 онд мөн сургуульд ректор, 1959-1960 онд Шинжлэх ухаан, дээд боловсролын хүрээлэнгийн дарга, 1960-1962 онд Гадаад явдлын яамны 1-р орлогч сайд, 1962-1967 онд БНХАУ, Индонези, Бирм, Комбоджи, Пакистан улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд, 1969-72 онд МУИС-ийн ректор, 1969-1973 онд БНМАУ-ын АИХ-ын дарга /хавсран/, 1972-1987 онд БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн орлогч дарга, Соёлын яамны сайд, УДТДТМБХ-ны даргын ажлыг хийж байгаад 1987 оны 5 дугаар сард өндөр насны тэтгэвэрт гарсан билээ.
Д.Цэвэгмид гуай олон талт үйл ажиллагаа явуулдаг, цаг үеийнхээ шалгарсан сэхээтний нэг байсан бөгөөд тэрээр өөрийгөө юуны өмнө багш хүн хэмээн тодорхойлдог байв. Үнэхээр багшийн ажил түүний ажил амьдралын гараа байсан төдийгүй, эх орны алс баруун хийгээд алс зүүн хязгаараас эхлээд, хошууны бага сургуулийн багшаас эхлэн МУИС-ийн ректорын ажлыг хийж, монголын боловсролын салбарын бүх шатанд энгийн багшаас, Дээд боловсролын хорооны дарга, сайд хүртэл бүх албан тушаалыг хашсан, БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлд боловсрол, соёл, эрүүл мэндийн асуудал эрхэлсэн орлогч даргын өндөр албан тушаалыг 15 жилийн турш хашихдаа Монголын боловсролын тогтолцоог хөгжүүлэн биелүүлэх их үйлсэд гарамгай хувь нэмрээ оруулсан юм. Тэрээр 1942 онд буюу 27-хон насандаа БНМАУ-ын Гавьяат багш хэмээх эрхэм хүндтэй цолыг хүртэж байсан нь түүний ямар их ажилсаг, хөдөлмөрч, бүтээлч багш байсныг батлан харуулдаг юм.
Д.Цэвэгмид БНМАУ-ын Улсын Их Хурлын депутатаар 10 удаа сонгогдон, нэгэн үе УИХ-ын даргаар хавсран ажиллаж, Монгол төрийн бодлогыг тодорхойлох, амьдралд хэрэгжүүлэх үйлсэд жинтэй хувь нэмрээ оруулж явсан төрийн томоохон зүтгэлтэн байлаа.
Д.Цэвэгмид 1961 онд Монгол улсыг НҮБ-д элсүүлэх Засгийн газрын төлөөлөгчдийн бүрэлдэхүүнийг ахалж, засаг төрийн нэн хүндтэй бөгөөд эрхэм чухал даалгаврыг амжилттай гүйцэтгэн Монголын түүхэнд мөнхөрсөн нэрт дипломатч байсан юм.
Д.Цэвэгмид ийнхүү төр нийгмийн нэрт зүтгэлтэн, алдарт дипломатч байсны зэрэгцээ орчин цагийн Монголын уран зохиолыг үндэслэгчдийг амьд сэрүүн ахуй цагт зохиол бүтээлээ туурвиж эхэлсэн, тэдэнд шүлэг, өгүүллэгээ үзүүлж, заавар зөвлөгөө авч явсан нэрт зохиолч байв. Түүний туурвисан “Хоньчин Найдан”, “Сурагч Ганбат”, “Бургаст голын Болд, Самбуу хоёр” зэрэг өгүүллэг, “Булшин дээр” найраглал олон арван жилийн турш ЕБС-ийн хийгээд их дээд сургуулийн уран зохиолын хичээлийн сурах бичигт хүндтэй байрыг эзэлж, олон арван үеийнхнийг хүмүүжүүлсэн юм. 1936 онд буюу Ардын хувьсгалын15 жилийн ойгоор зохион байгуулсан уран зохиолын уралдаанд түүний бичсэн өгүүллэг шалгарч тэргүүн байр эзэлсэн тул Ардын Сайд нарын Зөвлөлийн дэргэдэх Утга зохиолын хорооны шийдвэрээр түүнд “Ардын уран зохиолч” цол шагнаж байсан юм.
Монголын төр Д.Цэвэгмидийн ажил хөдөлмөрийг өндрөөр үнэлж, “БНМАУ-ын гавьяат багш”, “Онц Бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд” цол олгож, 1956 онд Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одон, 1965 онд Алтан гадас одон, 1971, 1981 онуудад Сүхбаатарын одонгоор, мөн Ардын хувьсгалын 25, 40, 50, 60, 70 жилийн ойн медалиудаар тус тус шагнасан юм.
Д.Цэвэгмид дотооддоо төдийгүй гадаад ертөнцөд хүлээн зөвшөөрөгдөж, өндрөөр үнэлэгдсэн зүтгэлтэн байв. Тэрээр 1969 онд Дэлхийн Энх тайваны Зөвлөлийн дээд шагнал – “Жолио Кюрийн алтан медаль”, 1974 онд БНБАУ-ын төрийн дээд шагнал “Кирилл Мефодийн одон”, 1976 онд Гумбольдтын Их Сургуулийн, 1979 онд М. Ломоносовын нэрэмжит Москвагийн улсын их сургуулийн “Хүндэт доктор” цолыг тус тус хүртсэн юм.
