ГОРЬКИЙ А. М.
(1868—1936)
Социалист реализмын утга зохиолыг үндэслэгч, орос зөвлөлтийн их зохиолч, нийгэм, соёлын нэрт зүтгэлтэн Максим Горький (жинхэнэ нэр нь Алексей Максимович Пешков) Оросын Доод Новгород хотод ажилчны гэр бүлд төржээ.
Гурван настайдаа эцэггүй, 11 настайдаа эхгүй болж өнчирсөн Алексей Пешков орох оронгүй тэнэмэл ядуугаар амь зуух болжээ. Энэ амьдралынхаа тухай хожим «Бага нас», «Хүмүүсийн дунд», «Миний их сургууль» гэдэг гурамсан тууждаа өгүүлсэн буй. Мөн «Миний замын хань», «Коновалов», «Хүн төрлөө», «Анхны дурлалын тухай» зэрэг олон зохиолоо М. Горький үзсэн харсан дээрээ сэдэвлэн бичжээ.
«Ямар хүмүүс намайг хүрээлж байна» гэдгийг мэдэхийн тулд Орос орноор хөндлөн гулд, явган нүцгэн аялан хэсүүчлэв. Тохиолдлын хүнд хүчир ажил хийж мөнгө олж амиа тэжээхийн хамт, хувьсгалчидтай танилцан хаант засагт хардагдаж шорон гянданд орж явав. Ингэснээрээ тэр амьдралын «их сургууль» төгсжээ.
М. Горький 1893 оноос эхлэн утга зохиолыг дагнан оролдох болж шинэ зуун гарахад Орос орон төдийгүй гадаадад ихэд алдаршсан зохиолч болжээ. «Бид бүх зохиолчдыг жигнүүрийн нэг таваг дээр зогсооход ганц Горький нөгөө таваг дээр зогсоод жин дарж байна» гэж яруу найрагч А. А. Блок тэр үед бичиж байв.
Дэвшилт зохиол бичиж, хувьсгалт ажилд оролцсоны учир хаант засгийн шорон гянданд олон удаа орж явсан М. Горький 1905 онд дөрөв дэх удаагаа баривчлагдаж Петропавловскийн гянданд хоригдов. Үзэл санааны гал дөлийг шоронгийн ханаар халхлан унтрааж үл чадна. Энэ үед их зохиолч «Нарны хүүхдүүд» гэдэг зохиолоо бичжээ. М. Горькийг суллахыг шаардсан хөдөлгөөн Орос болон олон оронд өрнөсөн учир түүний бие түмэн рублийн барьцаатай суллагджээ.
«Шонхрын дуун», «Салхич шувууны дуун» зохиолдоо тэмцлийн жаргал, тэмцлийн бахархлыг магтан дуулсан юм. В. И. Ленин «Их шуурганы өмнөхөн» гэдэг өгүүллээ хувьсгалыг зөгнөгч «Салхич шувууны», «Их шуурга хөдөлбөл
нижигнэн хөдөлтүгэй» гэдэг үгээр төгсгөж байв.
«Шаарлагдсан хүмүүс» жүжигт хүн зөвхөн санаашрагч биш тэмцэгч болсон цагт «Хүн гэдэг энэ нэр үлэмж бахтай сонсогдоно» гэсэн санааг гарган тавьжээ. Мөн эрх чөлөө, гэрэл гэгээний төлөө идэвхтэй тэмцэгч «Данко» зэрэг баатруудын дүрийг М. Горький романтик аргыг реализмтай хослуулан бүтээсэн билээ. Тэрээр бараг бүх уран бүтээлдээ «Өөдрөг амьдралын амилал», «Бэртэгчин амьдралын мөхөл» гэсэн үндсэн гол хоёр сэдвийг боловсруулах гэж ажиллаж байлаа.
Хэрэв хүн өөрийн хувь заяаг ард олныхоо хувь заяа, эрх чөлөөний тэмцэл, зол жаргалтай холбовол «Хүн» гэдэг их нэрээр нэрлэгдэн, дахин төрж амьдарсан хэрэг гэж тэр номлож байлаа. М. Горькийн ийм сэдэвт зохиолын нэг нь ажилчин түмний «амьдралын сурах бичиг» болсон «Эх» роман юм. Уг зохиолд жирийн эх хүн нийгмийн болон гэр орны уйтан явцуу амьдралыг ойлгож, төрүүлсэн үрээ хайрлах жирийн энэрлээс хальж, хүүгийнхээ хувьсгалт үйл хэргийг талархан, улмаар өөрөө энэ хэрэгт амь насаа зориулахаар итгэл төгс орж байгаа үйл явдал гардгийг бид мэднэ. Хэрэв хүн өөрийнхөө хувь заяаг түмэн олныхоо хувь заяа, түүхийн хүчит урсгалаас салангид үзвэл тэр хүн бэртэгчин болж, амьдралаа мөхөөж байгаа хэрэг юм. Ийм сэдвээр «Дэмий хүний намтар», «Матвей Кожемякиний амьдрал», «Окуров хот» болон хожим «Клим Самгины амьдрал» романаа бичжээ.
Бодит үнэн урлагийг юуны өмнө реалист аргаар бүтээж болно гэж тэр үзэж байлаа. Гэхдээ тэр ихэвчлэн романтик хандлагатай урлагийг үнэлдэг байв. Реалист, романтик урлагт социалист реализм гэж түүний нэрлэсэн шинэ урлагийн эх булаг байгааг гярхай олж үзжээ. Тэгээд ч түүний уран бүтээл социалист ертөнцийг үзэх үзэл, хувьсгалт энэрэнгүй үзэл, намч, ардач шинжийг реалист дүрслэлтэй холбож чадсан юм.
Зөвлөлтийн зохиолчдын өсөж хөгжихөд туслах талаар их хүч гарган ажиллаж байлаа. К. А. Федин, Л. М. Леонов, В. В. Иванов, А. С. Макаренко, М. М. Зошенко, М. В. Исаковский... бусад олон зохиолчид М. Горькийн тусламж зөвлөгөөгөөр уран бүтээлийнхээ замыг эхэлжээ.
... Москва хотын Качаловын гудамжинд эргэн тойронд нь агч мод, туулайн бөөр, улиангар, алимын мод битүү ургасан хоёр давхар байшин бий. Тэр байшинд зөвлөлтийн зохиолчдын хорооны анхны дарга М. Горький 1931 —1936 онд амьдарч байжээ. Их зохиолч энд «Достигаев гэх мэтийн хүмүүс», «Сомов гэх мэтийн хүмүүс» жүжгүүдээ бичиж, «Клим Самгины амьдрал» романаа дуусгахаар чармайж байв.
Эндээс тэр даян дэлхийн сэхээтнүүдийг фашизм, дайны аюулын эсрэг дайчин холбоонд нэгдэхийг уриалан «Соёлын мастер та нар чухам хэний талд байна вэ» гэж хилэгнэн асууж байлаа. Тэр байшинд пролетарийн их зохиолч таалал төгсжээ.
Гэвч түүний үйл амьдрал 1936 онд тасалдан зогсоогүй бөгөөд соёлт хүн төрөлхтний зүрх сэтгэлд уран бүтээлээрээ мөнх оршиж байна.
М. Горький монголын ард түмний хамгийн дотно хайртай зохиолч юм. Түүний уран бүтээлээс манай зохиолчид суралцаж, их зохиолчтой бичиг захидлаар харилцан сургамж зөвлөгөө авч байлаа. (II ботийн «Горькийн захидал», «Монголын утга зохиол», III ботийн «Фарадей», «Франклин» зэрэг өгүүллийг үз).
1925 онд манай уран бүтээлийн сэхээтнүүдэд түүний зөвлөсөн «идэвхтэй зарчмын номлол» монголын утга зохиолын хөгжилд үнэлж баршгүй нөлөө үзүүлсэн бөгөөд үзүүлсээр байна.
Түүний зохиолын гурван боть, «Эх» роман, бусад олон бүтээл нь манай уншигчдын ширээний ном болж, жүжгүүдийг нь монголын театрын тайзан дээр тоглосоор байна.
«... Номд дурлавал амьдралыг тань хөнгөвчилж, үйл явдлын учрыг олоход танд нөхөрсгөөр тусална. Ном таныг өөрийгөө болон өрөөл бусдыг хүндэтгэхэд сургаж, энх тунх байдал, хүнийг хайрлан үзэх сэтгэл, оюун ухааныг чинь жигүүрлэж өгнө» гэж М. Горький залууст гэрээсэлжээ.
